Qaybta 5aad

DAGAAL iyo DHAC KU TIIRSANAAN

Hab nololeedka Itoobiya waxaa astaan u ah dagaal iyo faqri. Inkastoo ay sheegato inay leedahay mid ka mid ah dawladaha adduunka ugu da weyn, haddana dawladdaasi waa midaan ka fursan karin ku jiridda dagaal joogta ah, dadkeeduna iska baddalin ahaanshaha kuwa ugu faqrisan adduunka. Isla markaa Xabasha laftigeeda ayaa ugu faqrisan Itoobiya oo dhan, ayadoo sababtu aanay ahayn mid la xiriirta dhulka (McCann 1987: 4). Sababaha taariikh ahaan dadkaas baday faqriga joogtada ah, Harbeson ayaa sawir ka bixiyay, asagoo xusay dhawr sababood:

1) Mas'uuliyiinta waddankaas oo aan wax xil ah iska saarin horumarka nolasha dadkooda.

2) Nadaamka bulsho ee waddankaasi wuxuu ka koobanyahay: madaxda dawladda iyo kaniisadda, beeralay maxaysato ah iyo miliishiyo (chawa) joogta ah oo laga qoro beeralaydaas.

3) Dadka oo maskaxdooda, waqtigooda iyo wax soo saarkoodaba ay la qaybsadeen kaniisadaha iyo xukumayaashu: 'U adeegidda khasabka ah ee madaxda siyaasadeed iyo baadariyada kaniisaduhu waxay ka jeedisay beeralayda yaryar shaqadii ay ku dabbarayeen noloshooda asaasiga ah'.

4) Waddanku awood uma yeelan inuu abuuro 'xarumo sugan oo awood dhaqaale iyo siyaasadeed'. Xattaa boqorradu ma lahayn xarun joogta ah Minilik ka hor. Inkastoo khadadka dhaadheer ee ganacsiga G/Afrika ay soo gaari jireen, haddana waddanku awood uma yeelan inuu soo saaro 'magaalooyin leh suuq ganacsi'.

5) Aafooyin dabiici ah oo joogta ah, sida abaaro, ayax iyo cudurro, ka sokow beeralayda maxaysatada ah waxaa kaloo dulsaar ku ahaa 'chawada'. Chawadu noloshooda waxay ka raadsanayeen dhac. markaa maxaysatadu waxay doorbidayeen inay ku biiraan chawada. (Harbeson 1988: 24-7).

Sidaa darteed,dagaalku wuxuu ahaa shaqada ugu weyn oo waddanku ku tiirsanyahay. Runtii taariikhda xabasha waxay ka koobantahay dagaal aan dhammaad lahayn oo boqorradu hogaaminayeen kaniisaduhuna u barakeynayeen, oo lagu qaadayay dadyowga dariska la ah. Tan iyo boqor Ezana oo ahaa Q4aad, boqorrada Xabasha ee xilli kasta wararka laga qoray waa xasuuq, dhac iyo qafaalasho ay ku sameeyeen dariskooda. Boqorradu waxay ahaayeen abaan duulayaal ciidan oo ku nool xero ciidan oo wareegaalaysata, hadbana loo raro soohdintii dagaal ka jiro. (matalan fiiri: Tamrat fii CHA, iii: 545-8; Tamrat 1972: 134-5, 149; Huntingford 1965: 56, 60-1, 104; Huntingford 1989: 25-55). Dadkii hore waa ogaayeen dabciga 'shilinta' ah ee 'chawada'. Garaad Maxfuud, mar uu la soo noqday gobalkii Fatagar, beeralayda wuxuu u sheegay inay beerahooda fashaan, chawadiina intuu ururiyay ayuu laayay.

Ma aha oo kaliya in arrintaas tusaalayaal badan looga heli karo dhacdooyinka qarniyadii dhexe.

Dr. Smith Xabashida cusub ee reer Yurub koolkoolinayeen waatuu ku tilmaamay "savages bearing arms against other poor defenseless Africans'. Booqashadiisii ka bacdi waxaa loo sheegay: dadka degaanka Sasabane 'waxaa weeraray ciidan uu u taliyo Mokannen [Xayle Selaase aabihii], xoolahoodii dhammaan waa la dhacay, wiilashii iyo gabdhihii addoon ahaan ayaa loo kaxaystay, dadkii waaweynaana waa la laayay ama waa la xubna jaray'. Gaalladana waxyaalahaas oo kale ayaa ku dhacay. (FitzGibbon 1982: 24).

Boqorrada iyo baadariyadu dagaalka waxay u yeelayeen ujeeddo diini ah. Laakiin falku wuxuu ahaa tacaddi iyo burburin dareen nafsi ah, oo la xiriira magaca Amxaara, ku reebay dadyowga Geeska Afrika. Nolosha seefta ama qorigu 'chawada' waxay u ahayd fursad u dhaanta tii yaambada. Hantida cadowga laga bililiqaystaana waa ka cantuuga wacneyd culayska maxaysatannimada. Sidoo kale gibirka ama baadda laga qaado dadyowga la qabsaday waxay ahayd dakhliga ugu muhimsan ee boqorrada, kaniisadda iyo wakiilladooda. Sida hadalkii sir Alfred 'Abyssinians " have no other employment than that of making raids on Gallas and Somalis'. Iyo kii Rosebery " to enable Somalis to protect themselves against the incursions of predatory bands of Abyssinia'.

Maamulka Meles waxba kama baddalin dhaqankaas. Waxyaalihii ilaa 1992 ka dhacayay G/Afrika waxay xusuusiyeen falalkii Yisxaaq, Susenyos, Yohannes, Minilik iwm., oo cadaabid iy argagaxisnimo lagu sii daray (fiiri tqr. 2) . Wali Itoobiya waxay ku maaleysaa reer galbeedka, kuna maaweelinaysaa dadkeeda ka hortagga cadow aan isbaddal lahayn oo xuduudeeda dhooban. Wax lala yaabo ayay ahayd, sida ION ay cabbirtay, Itoobiya markay ka soo fara xalatay dagaalkii Eritreeya inay abaabusho olole dagaal oo ka dhan ah Soomaaliya ayadoo dadkeeda u sheegaysa 'Masar ayaa ina soo weerareysa', maadaama aan cidina maanta garaysan karin dagaal Soomaaliya ah (fiiri tqr.3).

           Dhammaad                          Back to Main page